2007 - 07 - 10 02:22
|
Դոկտ. Ժիրայր Քոչարեան
ՀԱՅԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆԸ ԳԵՐՄԱՆԻԱՅՈՒՄ ԱՆՑԵԱԼԸ ԵՒ ՆԵՐԿԱՆ Հայագիտութիւնը Գերմանիայում սկսւեց համեմատաբար ավելի ուշ, այնուամենայնիւ ուրիշ ոչ մի երկրում չապրեց այնպիսի վերելք ինչպէս Գերմանիայում: Յիշենք Անդռէաս Աքուլութուսին (Andreas Akoluthus), որը 1680թ-ին Լայպցիքում լոյս ընծայեց Աբդիէյի Մարգարէութիւնը (Propheten Abdias), լատիներեն տառադարձութեամբ եւ քերականական բացատրութիւններով: Եօհան Եօախիմ Շրօդերը (Johann Joachim Schroeder), ուսանելով հայերէն, 1711թ-ին Ամստերդամում հրատարակեց ՙԳանձ Արամեան լեզուի՚ (Thesaurus Linguae Armenacae) գիրքը. Շրօդերին կարելի է համարել հայագիտութեան հիմնադիրը Արեւմտեան Եւրոպայում, նա նաեւ առաջինն էր, որ գիտակցեց հայոց լեզւի պատկանելիութիւնը հնդեւրոպականին: 19-րդ դարի աւարտին երեւան եկան մի շարք ակնառու հայագէտներ, ինչպէսի էին Հայենրիխ Փեթրմանը (Heinrich Petermann), Վինդիշմանը (Windischmann), Փաուլ դը-Լագարդը (Pauk de Lagarde), Ֆրիդրիխ Միւլերը (Fridrich Mueller), Ֆրանց Բոփը (Franz Bopp) եւ այլն, եւ այսուհանդերձ Հայնրիխ Հիւբշմանին էր վերապահւած ասելու վճռական խօսքը. ՙՀայոց լեզուն հնդեւվրոպականի ինքնուրիւն ճիւղ է՚: Թէպէտեւ այս լեզվաբանները վիթխարի ծառայութիւն մատուցեցին հայագիտութեանը, այսուամենայնիւ նրանք սահմանապփակւեցին միայն լեզուի (գրաբարի) հետազօտութեամբ: Այս կացութիւնը փոխւեց, երբ արեւելագէտ Եօզէֆ Մարքւարտը (Josef Marquart) 1864-1930, որը զբաղւում էր ոչ միայն հայոց պատմութեամբ եւ բանասիրութեամբ, այլ նաեւ իր գիտական հեղինակութիւնը ներդնելով` պաշտպանում էր հայ ժողովրդի իրաւունքները եւ դատը: Հայոց նշանաւոր այս բարեկամը դատապարտում էր Սուլթան-Աբդուլ-Համիդի հայահալած եւ կայսերական Գերմանիայի վարած քաղաքականութիւնը Թուրքիայի նկատմամբ առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում եւ յետոյ էլ: Ժամանակի սղութեան պատճառով կարելի չէ բոլոր վաստակաւորներին մի առ մի թւել, յիշենք միայն մի քանիսի անունները, օրինակ` Եօզէֆ Քարսթը (Josef Karst) եւ իր կոթողական կիլիկեան հայերէնի պատմական քերականութիւնը եւ նրա դեռ չհրատարակւած միջին հայերէնի ընդարձակ բառարանը: Քառլ Լեման-Հաուպտը (Karl Lehmann-Haupt) ուսումնասիրական նպատակով1898-1899 թթ-ին ուղեւորվել է Հայաստան, յատկապէս հետախուզել է Վան քաղաքը եւ շրջակայքը, իր տպաւորութիւնները ամփոփելով 3 հատորանոց աշխատութեան մէջ, որը հրատարակւել է 1910-ին եւ 1926-ին ՙՀայաստանն երբեմն եւ այժմ՚ (Armenien einst und jetzt) խորագրով, որտեղ նա մանրամասնօրէն անրադառնում է սոցիալ, տնտեսական եւ մշակոյթային փոփոխութեիւններին` որպես արդիւնք 1895-1896 թթ-ի հայոց զանգւածային կոտորածների: Յիշարժան է նաեւ Քառլ Ռոթի (Karl Roth) կողմից հրատարակւած ՙArmenica՚ հանդէսը, որը դժբախտաբար միայն 2 համար` 1926-ին եւ 1927-ին է լոյս տեսել: Նմանապէս կարճ կեանք ունեցաւ Նիկոլաուս Ֆինքի (Nikolaus Finck), Յակոբ Մանանդեանի եւ Եզնիկ Գեանջեցեանի ՙՀայագիտական հանդէսը՚: Երբ խօսք է ասւում Գերմանիայում հայագիտութեան մասին, պիտի շեշտը դրվի համալսարանական ուսուցմանը: Թէպէտեւ բազմաթիւ գերմանական համալսարաններում ուսումնասիրւել է հայոց լեզուն, սակայն գոյութիւն չի ունեցել եւ ներկայումս էլ չկայ մի որեւէ հայկական ամբիոն: Եօզէֆ Մարքւարտը առաջինն էր եւ միակը, որին յաջողւեց հիմնել իրանական եւ հայկական բանասիրութեան ամբիոն: Իր մահից յետոյ, 1930-ին վերացաւ այդ ամբիոնը, ցաւօք սրտի նրա երկերն էլ լիովին չեն հրատարակւել, նրա չհրատարակւած ձեռագրերը պահւում են Հռոմի ՙPontifici Instituto Biblio՚-ում եւ սպասում են հրատարակւելուն: Մարքւարտի յետնորդը` Հանս Հայնրիխ Շեդերը (Hans Heinrich Schaeder), որը ղեկաւարում էր արեւելագիտութեան ամբիոնը, դասաւանդում էր միայն գրաբար եւ այն էլ ոչ կանոնաւոր: Դասական կամ գրաբար հայերէն դասաւանդում էին արդէն Հայնրիխ Փեթերմանը (Heinrich Petermann) Բեռլինի համալսարանում, Նիքոլաուզ Ֆինքը (Nikolaus Finck), Մարքուարտը ինչպես նաեւ Շեդերը: Գերմանական բանասիրական գիտութիւններում նախապատւութիւնը տրված էր գրաբարին, որպէս մեռեալ լեզու, համարժեք լատիներէնին ¢ հին յոյներէնին: Գերմանական բանասիրութեան մեջ հայոց լեզուն որպես կենդանի առարկայ դիտելու աւանդույթը մշակել ¢ զարգացրել են հենց իրենք հայերը, որոնցից հատկապես աչքի է ընկնում Արտաշէս Աբեղեանը, որը դասաւանդել է 1926-1945թթ-ին, սկզբում ՙԱր¢ելյան լեզուների սեմինարում՚, որը հիմնւել էր 1887-ին Բիսմարքի օրօք եւ նրա թելադրանքով, 1936-ին այն վերանւանւել է ՙԱրտասահմանագիտական ճեմարան՚, իսկ 1940-ին միաձուլւել քաղաքագիտական ճեմարանի հետ` կազմելով համալսարանի 8-րդ ֆակուլտետը, որն էլ վերացաւ1945-ին: 20 տարի դադարից հետո, 1952թ-ին պրոֆ.Գյունթեր Ռաշենքրոնը (Guenter Reichenkron) Արե¢մտեան Բեռլինի նորաբաց Ազատ պետ. համալսարանում վերսկսեց հայերէնի դասավանդումը: Ինձ նախորդողն էր դոկտ. Պետրոս Ֆրունջեանը` մասնագէտ ար¢մտահայերէնի ¢ գրաբարի: Այդ ժամանակից ի վեր հնդեւրոպական ¢ համեմատական լեզւաբանութեան սեմինարում կանոնաւոր տեղի են ունենում դասախօսութիւններ` ըստ մասնակիցների պահանջի գրաբար կամ աշխարհաբար, արեւելա- կամ արեւմտահայերէն: ՙՀնդեւրոպական լեզ. ընկերութեան՚ կիսամեայ տեղեկատուի համաձայն որպես համեմատութիւն բերւեւմ է հետեւեալ վիճակագրութիւունը. 2003թ-ի ամառային կիսամեակում Եւրոպայի 2 երկրների 7 համալսարաններ, ինչպես նաեւ Լոս-Անջելոսի համալսարանը իրենց դասացուցակներում ունէին հայերէն, որոնք տեղի են ունենում հնդեւրոպական եւ համեմատական լեզւաբանութեան շրջանակում` շաբաթական 1 անգամ եւ միայն գրաբար: Կշարունակւե±ն արեօք այդ դասախոսութիւնները հաջորդ կիսամեակ, դեռեւս հարցական է: Բացառութիւն են կազմում Բեռլինի Ազատ համալսարանը, ինչպես նաեւ Կրակովի համալսարանը, որտեղ դասախօս է նշանակւել իմ նախկին աշխատակից դոկտ. Ռալֆ-Փեթըր Ռիթերը (Ralf-Peter Ritter), որը դարձել էր Բեռլինի Ազատ համալսարանի` ֆինանսական դժւարութիւնների պատճարով կատարւած կրճատումների զոհը: Շատ բան փոխւեց այս վերջին 15 տարիների ընթացքում` Գերմանիայի վերամիաւորումից եւ Հայաստանի անկախութիւնից յետոյ: Ոմանց ոգեւորութիւնը չարդարացաւ, ընդհակառակը. այդ նահանջը եւ կամ լրիւ դադարումը կարելի է նկատել հայերէնից գերմաներէն թարգմանւած հրատարակութիւններից: Գերմանական Դեմոկրատական Հանրապետութեան օրօք, այդ երկրի նշանաւոր հրատարակչութիւնները տարեկան թարգմանաբար լոյս էին ընծայում ծաղկաքաղեր գրականութիւնից եւ քնարերգութիւնից, թէպէտեւ յաճախ ոչ ուղղակի հայերէնից, այլ ռուսերէնից թարգմանւած, ինչպես նաեւ մասնագիտական գրքեր` արւեստ, ճարտարապետութիւն, մանրանկարչութիւն եւ այլն: Վերամիաւորւելուց յետոյ որ¢է գիրք հայ գրականութեան մասին չի հրատարակւել: Վերստին խօսենք Բեռլինի Ազատ համալսարանի մասին, որտեղ հայերէնը իր հիմնման օրից ի վեր ունի մնայուն աւանդոյթ: Գերմանախօս երկրներում եւ, հաւանաբար, համայն Եւրոպայում Ազատ համալսարանը միակն է, որտեղ անընդհատ հայերէն է դասաւանդւում: Ներկա, ամառային 2006 կիասամեակում ունենք շաբաթական 5 առարկաներին նւիրւած 118 ժամ` հետեւեալ կարգով. ա) աշխարհաբար, ըստ պահանջի` արեւմտա- կամ արեւելահայերէն բ) արեւմտա- կամ արեւելահայերէն. նմանութիւններն ու տարբերութիւնները` բառապաշար, քերականութիւն, հնչիւնաբանութիւն գ) գրաբար դ) հայոց գրերի ստեղծումը. պատմական պատճառները եւ մշակոյթային հետ¢անքները ե) ինչպես նաեւ Քրիստոֆ Քոխի (Christoph Koch) Եզնիկ Կողբացու ՙԵղծ աղանդոցը՚` պատմալեզւական մեկնաբանութիւններով Պետք է նշվի, որ թէ° անցեալ կիսամեակի եւ թէ° գալիք ձմեռային կիսամեակի դասախօսութիւնները տեղի են ունեցել եւ պիտի° ունենան անւճար: Տարիներ շարունակ ոչ մի գիրք չի գնւել Սեմինարի հայկական բաժնի գրադարանի համար: Մենք ենթակայ ենք խնայողական միջոցառումին, որը ներկայումս կիրառւում է Ազատ համալսարանի նկատմամբ: Որպէս դասախօս եւ պատասխանատու կանգնած եմ երկընտրանքի առջեւ. մերժել անւճար դասախoսելը թե յանուն հայագիտութեան աւանդոյթին շարունակել աշխատանքը: Միգուցե հայկական բաժնի գրքերն ու մամուլն էլ զօհաբերւի խնայողական ձեռնարկին` ենթարկւի ցրման ու մասնատման: Սեմինարը մեծ չէ, տեղի նեղութիւն կայ, միւս բաժիններն այդ առիթին են սպասում: Մտածելով ապագայի մասին` կռահում եմ, որ էլ երբեք չի լինի, ինչ անցեալում էր: Գուցե Ազատ համալսարանում, ինչպես պարագան է միւս համալսարանների, ժամանակ առ ժամանակ հնդեւրոպական կամ համեմատական լեզւաբանութեան շրջանակում շաբաթական մեկ անգամ մատուցւի գրաբար: Այս ու վերջ: Դոկտ. Թեսա Հոֆմանի (Tessa Hofmann) օգնութեան ճիչ-յօդւածը երեւանեան ՙԱզգ՚-ում, ինչպէս նաեւ Համօ Պետրոսեանինը Փարիզի ՙՅառաջ՚ օրաթերթում մնացին անարձագանք: Բեռլինի Ազատ Համալսարանի հայագիտութեան բաժինը չստացաւ որ¢է տնտեսական հովանաւորութիւն: Երբ խօսւում է Գերմանիայի հայագիտական հեռանկարի մասին, ես պատկերացնում եմ մի հայագիտական ամբիոն, որտեղ դասաւանդւում է հայագիտութիւն, ինչպես նա¢ ուսումնասիրւում եւ հրատարակւում է բանասիրական եւ հնարաւորին չափ գիտամշակոյթային երկեր: Գիտամասնագէտները առկայ են` դոկտ. Ռալֆ-Փեթըր Ռիթըր, Քրիստով Քօխ,Ռուդիգեր Շմիթ (Ruediger Scmidt) եւ այլն, որոնք պատկանում են համեմատական լեզւաբանութեան ոլորտին, Թեսա Հոֆմանը, մարքուարդեան աւանդոյթին հաւատարիմ, միաձուլել է գիտական եւ մարդասիրական իր նւիրւածութիւնը` այն ապացուցելով իր մինչեւ այժմ հրատարակւած 14 գրքերով: Նա ոչ միայն միջազգային ճանաչում գտած հայոց պատմութեան եւ ներկայիս քաղաքական անցուդարձի գիտակ է, այլ նաեւ հմուտ մասնագէտ հայ մշակոյթի: Վերջապէս մոռացութեան չպիտի տրւի Հայաստանում լաւ պատրաստւած հայագիտական բոլոր մարզերի մասնագէտներին: Ուսանող-ուսանողուհիներ էլ այս միջոցին բաւական կան: Եւրոմիութեան երկրներում ներկաումս ապրում են շուրջ 600.000 հայեր եւ դեռ բազմանալու միտումով: Ուսանողներ են գալու ոչ միայն եւրոմիութեան երկրներից, այլ նաեւ Մերձաւոր Արեւելքից եւ այլ երկրներից: Նրանք բերելու են տեղեկութիւն իրենց երկրներից եւ համայնքներից եւ նորանոր նւաճումների խթան են հանդիսանալու, այնպէս որ հայագիտութիւնը Գերմանիայում հասնելու է 19-րդ դարավերջի եւ 20-րդ դարասկզբի մակարդակին: Այսուամենայնիւ գլխաւոր խնդիրն այն է, թէ ո±ր մեկ համալսարանն է պատրաստ հիմնել հայկական ամբիոն եւ ինչու±, չէ որ այսպէս կոչւած շուկայական պայմաններում խօսւում է այն մասին, թէ ՙինչը որ շահաբեր լինի, գոյութեան իրաւունք կունենայ՚, արդե±օք որեւէ համալսարան հետաքրքրւած է հայագիտութեամբ, թէ սա միայն հայերի ցանկութիւնն է: Ցաւով տեղեկացայ (բացակայում էի, Արցախ էի գնացել), թէ Գարեգին Ա կաթողիկոսի Բեռլին կատարած այցելութեան ժամանակ պատասխանատու յանձնախումբը զլացել էր Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին մատնանշել Ազատ համալսարանի հայագիտական բաժինը եւ կամ նրան հայագիտական ամբիոնի անհրաժեշտութեան մասին պատմել: Պատեհ առիթ էր, քանի որ գերմանական կողմը պատրաստ էր ընդառաջել որեւէ հայկական խնդրանքին, յատկապես որ Հայաստանի Հանրապետութիւնը վերադարձնում էր Գերմանիայի համար մշակոյթային անսահման արժեքաւոր 600-ի չափ ձեռագիր ¢ հնէատիպ գրքեր, որոնք Սովետների կողմից որպես աւար տարւել էին Ռուսաստան: Դժբախտաբար առիթը չօգտագործւեց Ազատ համալսարանի հայագիտական բաժնի դասաւանումները ապահովելու եւ ընդարձակելու, ինչպէս նաեւ բանակցութիւն վարելու` հայագիտական ամբիոնը վերաստեղծելու: Նոյն վրիպումը կրկնւեց 2003-ի փետրւարին, երբ Հայաստանի նախագահ Ռոբերտ Քոչարեանը Գերմանիայի կանցլեր Գերհարդ Շրեոդերի հրաւէրքով գտնւում էր Բեռլինում: Այս միջոցին յոյսով եմ, որ բոլորս ըմբռնել ենք, որ մի հայագիտական ամբիոն որեւէ համալսարանում զուտ գիտական կառոյց չէ, այլ նաեւ քաղաքական հանգամանք, գիտական առկայութեան հարց. ամբիոնը ներկայացնում է մշակոյթ, ազգ, պետութիւն: |
