Պարզվում է, որ համանման իրավիճակ ստեղծվել էր նաև Գանձակի (Գյանջա) գավառի լեռնային մասում (խոսքը Ղարաբաղի մասին է ?Ա.Մ.): Օրջոնիկիձեն, փորձելով հնարավորինս թաքցնել իրենց ազգային քաղաքականության ձախողումները, ինչպես վրացահպատակ Ախալքալաքի, այնպես էլ Ադրբեջանին ենթակա շրջանների հայության դժգոհության պատճառը համարել է ոչ թե քաղաքական, այլ զուտ տնտեսական: Այն է` Անդրկովկասի հողժողկոմատը Ջավախքում հայերին բավարար հողատարածքներ չի տրամադրել և նրանց գժտեցրել է ոչխարաբույծ?խաշնարած (ՏՉՓպՉՏՊ) վրացիների հետ, իսկ երկրորդ դեպքում` Գյանջայի (Ղարաբաղի?Ա. Մ) հայերին առհասարակ չի հատկացրել խոստացված հողակտորները:
Բնականաբար, Ախալքալաքի հայության պահանջը մերժվել է: Ինչպես երևում է եղած կցկտուր նյութերից` ախալքալաքցի պատվիրակներն օգնության խնդրանքով դիմել են հայ բոլշևիկներին, այդ թվում` Սաքո Համբարձումյանին` հույս ունենալով գոնե հասնել Վրաստանի սահմաններում ինքնավարության տրամադրմանը: Սակայն Համբարձումյանը, որ 1925 թ. հավանաբար ազգային քաղաքականության մեջ վերոհիշյալ ՙձախողումների՚ պատճառով Անդրֆեդերացիայի Կենտգործկոմի նախագահի բարձր պաշտոնից տեղափոխվել էր ավելի ցածր աշխատանքի, իրեն ՙապահովագրելով՚, ախալքալաքցիներից պահանջել է` թողնել ու հեռանալ իրենց տները և հիշել, որ ՙկոմունիստական կուսակցությունը գիտե, թե ում և երբ պետք է տալ ինքնավարություն՚:
Այս դեպքերի մասին Փարիզի ՙՀառաջ՚ թերթում կարդում ենք. ՙ?այսօր անհերքելի իրողություն է, որ ախալքալաքցիք ձգտում են իրենց գավառը միացնել Հայաստանին: Նրանց գյուղական խորհուրդների այս ուղղությամբ կատարած քայլերը հայտնի են ընթերցող հասարակայնությանը թե? մեր և թե? բոլշևիկյան մամուլից՚:
Առաջնորդվելով մայիսի 10?ի խորհրդակցությունում Ս. Օրջոնիկիձեի ելույթի ոգով` ՙլայն ճակատով շարունակել պայքարն ազգայնականության (նացիոնալիզմ) դեմ՚, ստալինյան ղեկավարությունը սաստկացրեց բռնությունները ՙհակախորհրդային՚ ուժերի դեմ: Հայերի պահանջները ոչ միայն չհարգվեցին, այլև ի վնաս Հայաստանի կատարվեցին նոր սահմանաձևումներ: 1927 թ. օգոստոսի 13?ին ստորագրվեց հայ?վրացական նոր համաձայնագիր` ՀՍԽՀ Լենինականի և ՎՍԽՀ Ախալքալաքի գավառների վարչատնտեսական սահմանների անցկացման մասին, որը հաստատվեց Անդրֆեդերացիայի Կենտգործկոմի նախագահության 1929 թ. փետրվարի 18?ի նիստում: Այս անգամ ևս նիստի մասնակիցների մեծամասնությունը վրացիներ ու ադրբեջանցիներ էին: Ինչպես կարելի էր սպասել, կայացված որոշմամբ դարձյալ անտեսվում էին հայերի շահերը: Մերժվում էր Լենինականի գավառի Դարաքյոյ գյուղին (այժմ` Շիրակի մարզի Աշոցքի ենթաշրջանի Սարագյուղ) Վրաստանից 80 դեսյատին հող հատկացնելու հայկական կողմի խնդրանքը: Մանրամասնորեն նշվում էր Լենինական?Ախալքալաք հատվածում հայ?վրացական սահմանագիծը, որն իբրև թե այլևս փոփոխման ենթակա չէր: Սակայն հետագայում ևս, մինչև 1933 թ. կրկին եղան մասնակի վերաձևումներ, որոնց արդյունքում ՀՍԽՀ?ն ունեցավ տարածքային նոր կորուստներ:
Այսպիսով` սահմանային հարցերում մնալով միայնակ Խորհրդային Ադրբեջանի և Վրաստանի ավելի ազդեցիկ բոլշևիկների և նրանց աջակցող կենտրոնի առջև, խիստ թուլացած Հայաստանի ղեկավարությունը, ի վերջո տեղի տվեց: Զանգվածային բռնամիջոցների շնորհիվ խորհրդային իշխանությանը հաջողվեց լռեցնել ինչպես ջավախքցիներին, այնպես էլ հարևան հանրապետություններին անցած տարածքների հայությանը:
Հետագա տարիներին, ստալինյան բռնատիրության ամրապնդման պայմաններում հիմնահարցը մոռացության տրվեց, առավել ևս, որ կամա թե ակամա, բնակչության մեջ գերակշռեց խնդիրը ՙինտերնացիոնալ բարեկամության՚ շրջանակներում լուծելու մոտեցումը, իսկ տարածքային վերաձևումների փորձերը դարձան անընդունելի ու խիստ վտանգավոր: Հարցը բարձրացնող անձանց մեծ մասը 1930?ական թվականներին բռնադատվեց:
Ախալքալաքի նախկին գավառի մեծ մասից կազմվեց նույնանուն վարչական գավառը (հետագայում` շրջան): Հյուսիսային գյուղերից Տաբածղուրին, Մոլիտը և Չխարոլան մտցվեցին Բորժոմի, իսկ Դամալան` ավելի ուշ կազմավորված Ասպինձայի շրջանների մեջ: 1930 թ. Ախալքալաքի շրջանից անջատվեց նրա հարավարևելյան մասը` կազմելով Բոգդանովկայի (այժմ` Նինոծմինդա) շրջանը:
Խորհրդային իշխանության տարիներին քաղաքական ու սոցիալ?տնտեսական լծակների անբարենպաստ ներգործության հետևանքով սկսված բնակչության արտահոսքը դարձավ Ջավախքի ժողովրդագրական իրադրությանը բնորոշող երևույթ: Այդ առումով պատահական չէր, որ բնակչության տոկոսային հարաբերության տեսակետից, ի թիվս հայկական այլ տարածքների, երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին Ախալքալաքն ունեցավ մարդկային ավելի մեծ կորուստներ: Բավական է նշել, որ պատերազմի օրերին բանակ զորակոչված 12684 ախալքալաքցիներից զոհվեց (մասամբ անհետ կորածներ) 7788?ը, այսինքն` 61,4 %?ը:
Էթնիկական ՙմաքրազարդման՚ ենթարկվեցին նաև մեսխեթցի թուրքերը, որոնց դավաճանության մեղադրանքով ստալինյան ղեկավարությունը 1944 թ. ամռանը Ախալցխայի, Ադիգենի, Ասպինձայի և Ախալքալաքի շրջաններից աքսորեց Միջին Ասիա: Տեղի հայերին արգելվեց զբաղեցնել թուրքերից դատարկված գյուղերը: Իմերեթիայից զանգվածաբար այս շրջաններ տեղափոխվեցին վրացի վերաբնակիչներ, որոնց կառավարությունը տեղավորեց մեսխեթցիների բնակավայրերում: Վրաստանի ղեկավարության ժողովրդագրական այդ միջոցառման հետևանքով հայաշատ Ախալցխայի և Ախալքալաքի շրջանների միջև ի հայտ եկավ վրացաբնակ Ասպինձան: Միևնույն ժամանակ, 1946?1949 թթ. զգալի թվով հայեր Վրացական ԽՍՀ հայաբնակ շրջաններից, այդ թվում Ջավախքից, աքսորվեցին Ալթայի երկրամաս և Սիբիր:
1950?70?ական թվականներին տնտեսական և քաղաքական շարժառիթներով հայ բնակչության արտահոսքը Հայկական ԽՍՀ, Հյուսիսային Կովկաս և նախկին ԽՍՀՄ հանրապետություններ, մեծ չափեր ընդունեց: Ահա թե ինչու բարձր ծնելիությամբ և ընտանիքների բազմանդամությամբ աչքի ընկած Ախալքալաքի և Բոգդանովկայի շրջաններում (որոնք միասին հիմնականում կազմում էին նախկին Ախալքալաքի գավառի կամ պատմական Վերին Ջավախքի տարածքը) 1989 թ. բնակչության ընդհանուր թիվը հասավ սոսկ 1917 թ. մակարդակին` 105 հազար մարդու:
1989 թ. ապրիլին Աջարիայում տեղի ունեցած երկրաշարժից անօթևան մնացած կամ մասնակիորեն տուժած աջարներին վրաց կառավարությունը չհապաղեց բնակեցնել Ախալքալաքի վրացական մի քանի (Կոթելիա, Հոկամ, Գոգաշեն, Չունչխա և այլն) և Բոգդանովկայի ռուս դուխոբորների գյուղերում` վերաբնակիչների համար կառուցելով երկհարկանի առանձնատներ: Նկատենք, որ խորհրդային իշխանության յոթ տասնամյակների ընթացքում Ախալքալաքն ու Բոգդանովկան այդպիսի մեծ ծավալի պետական շինարարություն չէին տեսել: Այդուհանդերձ, Ջավախքի ժողովրդագրական իրավիճակը փոխելու այդ հերթական քայլն արդյունք չտվեց: Բնակլիմայական ծանր պայմանները աջարների զգալի մասին ստիպեցին վերադառնալ իրենց նախկին բնակավայրերը:
Ներկայումս Ջավախքն ու նրան հարակից հայաբնակ մյուս շրջաններն ապրում են դժվարին օրեր: Այդ տարածաշրջանը խորհրդային ժամանակաշրջանում լիովին անտեսված էր վրացական իշխանությունների կողմից: Վրաստանի անկախացումից հետո ինչպես Ջավախքի, այնպես էլ ողջ հանրապետության հայության նկատմամբ, հատկապես 1990?ական թթ. սկզբին` Զվիադ Գամսախուրդիայի նախագահական շրջանում, ավելի ուժեղացավ ազգային խտրականությունը: Թբիլիսիում և այլ խոշոր քաղաքներում հայերին վստահում էին պաշտոններ` միայն ազգանունները փոխելու, վրացի դառնալու պայմանով: Ախալքալաքի և Վրաստանի հարավում ընկած մյուս հայաշատ շրջանները մտցվեցին այսպես կոչված ՙ21 կիլոմետրանոց գոտու՚ մեջ, որտեղ արգելվեց հողի սեփականաշնորհումը, առուվաճառքը: Ջավախքը ազգային կազմի միատարրությունից զրկելու համար Ախալքալաքի, Ախալցխայի, Նինոծմինդայի, Ասպինձայի և Ադիգենի շրջանները միավորեցին վարչական մեկ նահանգի մեջ, որի կենտրոն դարձավ հետզհետե վրացացող Ախալցխա քաղաքը: Դրանով Ախալքալաքն ու Նինոծմինդան դադարեցին անգամ ինքնուրույն վարչական շրջան լինելուց, ջավախքահայությունը կորցրեց Թբիլիսիի հետ ուղղակի հարաբերվելու հնարավորությունը: Վարչական հիմնարկների մեծ մասը տեղափոխվեց Ախալցխա: Գործող ընտրական օրենքով, որը ենթադրում է խորհրդարանի պատգամավորության թեկնածությունների առաջադրում միայն կուսակցական սկզբունքով, հայ բնակչությունը, որը չունի պաշտոնապես գրանցված կազմակերպություններ, հայտնվեց անհավասար պայմաններում:
Հատկապես ծանր է Ջավախքի տնտեսական վիճակը: Աշխատատեղերի բացակայությունը, ազգային խտրականության առկայությունը, վրացական իշխանությունների նկատմամբ հիմնավորված անվստահության աճը, էլեկտրաէներգիայի մատակարարման անմխիթար վիճակը, հազարավոր մարդկանց հարկադրում են թողնել հայրենի բնակավայրերն ու արտագաղթել Ռուսաստան և այլ երկրներ:
Հայության շրջանում մեծ անհանգստություն առաջացրեց Ախալքալաքում տեղակայված ռուսական զինտեխնիկայի դուրսբերման գործընթացը 2000 թ. հոկտեմբեր?նոյեմբեր ամիսներից: Հայերը ռուսական զորամասի ներկայությունը հոգեբանորեն ընկալում են ոչ միայն իբրև իրենց ապահովության երաշխիք, այլև աշխատատեղեր ունենալու միակ հնարավորություն, քանզի բազմաթիվ ախալքալաքցիներ ծառայում են կամ աշխատում այդ զորամասում:
Անմխիթար վիճակում է նաև Ջավախքի կրթամշակութային կյանքը: Տարիներով հայկական դպրոցների ուսուցիչները չեն ստանում աշխատավարձ: Դպրոցների մեծ մասը կիսաքանդ վիճակում է: Լիովին խաթարված է հոգևոր?եկեղեցական կյանքը: Ախալքալաքում և Նինոծմինդայում բնակչությանը հոգևոր ծառայություն են մատուցում ընդամենը երկու քահանա: Նյութական ծանր վիճակում են թոշակառուները, ջավախքցի ազատամարտիկները:
Այդուհանդերձ, այսօր պատմական Ջավախքն իր երկու շրջաններով, հիմնականում հայաբնակ մոտ 100 գյուղերով և ավելի քան 100 հազար բնակչությամբ (95 %?ը` հայեր, հարևան Ախալցխայի, Ասպինձայի և Ծալկայի շրջաններում հաշվվում է մոտ 30 հայկական գյուղ` 60 հազ. հայ բնակիչներով) Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունների տարածքից դուրս գտնվող ամենամիատարր հայաբնակ երկրամասն է, որը ծանրագույն սոցիալ?տնտեսական ու քաղաքական պայմաններում իսկ շարունակում է ապրել իր հայաշունչ և հայեցի կյանքով:
Ջավախքի պատմության շարադրանքից երևում է, որ այս ինքնատիպ երկրամասը, անցնելով դարերի խորքով, հաճախ է ենթարկվել ավերածությունների, բնակչության արտագաղթի ու կոտորածների, երբեմն էլ դարձել բախտակից ժողովուրդների` հայերի ու վրացիների հակամարտության թատերաբեմ: Սակայն, բարեբախտաբար, գերակշռել է համերաշխ ապրելու, երկու ազգերի ընդհանուր շահերը մասնակի շահերից վեր դասելու երկուստեք ձգտումը: Այսօր, հայ?վրացական միջպետական ներդաշնակ հարաբերությունների պայմաններում, պատահական չէ, որ սոցիալ?տնտեսական ծանրագույն պայմաններում գտնվող Ջավախքը ոչ միայն չի դիտվում որպես հայ?վրացական քաղաքական հակամարտության, առավել ևս` անջատողականության դրսևորման գոտի, այլև ընկալվում է` երկու ժողովուրդների հետագա մերձեցման ու դարավոր բարեկամության խորացման տարածաշրջան: Այդ իմաստով դարձյալ անհրաժեշտ է հիշել, որ պատմությունը, խնդրի գիտականորեն անաչառ հետազոտությունը մեկ բան է, այսօրվա քաղաքական իրողությունները ճիշտ հասկանալու, ծառացած խնդիրները համատեղ, քաղաքակիրթ եղանակով լուծելու և հայ?վրացական բարեկամությունը սրբորեն պահպանելու ու ամրապնդելու հրամայականը` մեկ այլ բան:
Հայ և վրաց ժողովուրդների ընդհանրական ու կենսական շահերը ամեն ինչից վեր դասելու վերաբերյալ մեր միտքն ավելի ցցուն դարձնելու համար տեղին ենք համարում վկայակոչել Զորավար Անդրանիկի և Ջավախքի հարցում հայկական կողմի մոտեցումներն անզիջում կերպով պաշտպանելու դիրքորոշման կողմնակից Արշակ Ջամալյանի կարծիքները:
1919 թ. մայիսի սկզբին Անդրանիկի հետ հանդիպման ժամանակ Վրաստանի արտգործնախարար Ե. Գեգեչկորին փորձում է 1918 թվականի հայ?վրացական պատերազմի սանձազերծման ողջ մեղքը բարդել Հայաստանի կառավարության վրա` այդ հարցում ակնկալելով Զորավարի դրական պատասխանը: Սակայն ստացվում է իրապես իմաստուն, ժողովրդական հերոսին վայել պատասխան. ՙՔննություն չպիտի ընեմ, թե որ մեկն է մեղավոր: Եթե դուք այս երկու ժողովուրդներուն մեջ սիրո խարիսխը չի դնեք, երկուքն ալ պիտի տուժեն: